Zachte ogen en een innerlijke glimlach

De oude wijsheidstradities hadden al polyvagale kennis

Foto: Darwin Vegher on Unsplash

De polyvagaaltheorie krijgt steeds meer een vertaling naar het dagelijks leven. Daar waar de theorie vooral gericht leek te zijn op dreigings- en overlevingsresponsen, krijgt het thema veiligheid steeds meer aandacht. Een boeiende ontwikkeling!
In dit artikel vertel ik over een onderdeel van de polyvagaaltheorie dat met veiligheid te maken heeft en hoe ik dat toepas in (vooral) de Qigong lessen die ik geef.

Hoe nieuw is de polyvagaaltheorie?

Deze vraag is makkelijk te beantwoorden: Stephen Porges publiceerde in 1994 het eerste wetenschappelijke artikel waarin alles waar hij de decennia daarvoor onderzoek naar deed bij elkaar kwam. Maar eigenlijk was hetgeen hij publiceerde voor een deel niet nieuw. We wisten al heel veel over het autonome zenuwstelsel en we wisten ook al dat evolutionair nieuwere structuren de oudere structuren reguleren¹.

Porges zelf is overigens de eerste die erkenning geeft aan dat hij voortbouwt op wat andere wetenschappers vóór hem ontdekt hebben. Wat de polyvagaaltheorie toevoegt aan wat we al wisten, is dat in de loop van de evolutie in het autonome zenuwstelsel van zoogdieren zich specifieke mechanismen ontwikkelden om veiligheid te vinden in een onveilige wereld. Deze mechanismen zijn nauw verbonden met sociaal gedrag, onze algehele gezondheid en ons welbevinden.
Een radicaal nieuw idee!

En hoe nieuw is dat?

Dat klinkt heel mooi en ís ook mooi in mijn ogen, en tegelijk mogen we ons verbazen dat delen van deze kennis al terug te vinden zijn in de oude wijsheidstradities. Daar vinden we al veel uitleg en inzichten over wat nodig is om gevoelens van rust en veiligheid te ondersteunen en ook waarom dat van belang is voor onze gezondheid.

Bekende voorbeelden zijn natuurlijk de meditatiescholen en de ademoefeningen die we kennen vanuit de verschillende oosterse tradities. Ik zou in dit artikel willen inzoomen op twee facetten die wat minder algemeen bekend zijn en die in de Taoïstische school die ik bestudeer van belang zijn.

Verzachting in het gelaat

Eén van de aandachtspunten die ik zelf de laatste jaren steeds vaker benoem bij het begeleiden van meditaties en ook in mijn Tai Chi en Qigong lessen is het verzachten van het gelaat, specifieker: het laten ontstaan van zachte ogen en een innerlijke glimlach.
Waarom is dit van belang en wat is de relatie met de polyvagaaltheorie?

Harde ogen

In ons dagelijks leven lopen we meestal rond met harde ogen. Het is wat gebeurt als ons stresssysteem ‘aan’ gaat en het correspondeert met het idee van ‘waar is het gevaar’. Zoals gebruikelijk zijn we daarin doorgeschoten, omdat onze maatschappij veel te vol is met signalen die op biologisch niveau ons gevaarsysteem triggeren en anderzijds omdat we veel minder sensitief zijn voor de signalen uit ons lichaam.

Wat er gebeurt als de ogen hard worden, is dat de spanning in een aantal van de aangezichtsspieren toeneemt. Je kunt dat zelf proberen door nu je best te gaan doen om naar een voorwerp te kijken dat zich bevindt in de ruimte waar je bent. Je kunt voelen dat de spiertjes rond het oog wat aantrekken en dat je de oogleden aanspant, waardoor er ook een beetje druk ontstaat op de oogbollen.
Ditzelfde gebeurt als je de hele dag naar een beeldscherm zit te kijken.

Ook ín het oog neemt spanning toe. Niet alleen doordat de druk van buitenaf toeneemt, maar ook doordat de spiertjes die de lens helpen met scherpstellen steeds actief moeten zijn. Hier ligt een relatie met bijziendheid. De visual overload, het kijken op kleine schermen, ook ‘s nachts, maken allemaal dat hardheid in de ogen langzamerhand gemeengoed is.

Tunnelvisie

Een tweede aspect dat aandacht verdient, is dat het aanzetten van het dreigingssysteem – waarbij de ogen dus hun best gaan doen om gevaar te ontdekken en daarbij verharden – leidt tot een meer gerichte focus op dat wat onze aandacht trekt of waar we vermoeden dat het denkbeeldige gevaar is.

Ik vermoed dat dit meer een aandachtskwestie is dan een optische zaak, maar evengoed speelt het. Dat zou niet erg zijn als we nog in de natuur leefden en deze focus maar tijdelijk zou zijn. Maar we leven niet meer in de natuur, doch in een veel prikkelrijkere mensenmaatschappij. Prikkelrijker betekent eigenlijk automatisch: meer gevaarsignalen. Hier komen we natuurlijk al snel bij de vele beeldschermen en de beeldschermuren die we maken. Daar waar we in de natuur geen reden hadden om lange tijd te focussen, hebben we dat onszelf nu wel gegeven. Sterker nog: een hele bedrijfstak heeft als doel om ons te laten focussen en te laten klikken op advertenties of andere pseudo-aantrekkelijkheden waar zij geld mee verdienen: de “sociale” mediabedrijven.

Focus leidt tot fixatie, fixatie leidt tot verstarring, verstarring betekent chronisch harde ogen. Je mag dit wat mij betreft ook overdrachtelijk beschouwen: fixatie betekent vastzitten. Niet alleen harde ogen hebben, maar ook een smal blikveld, met weinig openheid voor andere visies (ook een mooi optisch beeld).
Verstarring is wat we in de maatschappij veel zien en wat rechtstreeks koppelt aan het (ook optische!) begrip polarisatie.

De strakke kaken

Als de verharding van de ogen lang genoeg duurt, gaan nog veel meer aangezichtsspieren meedoen, vervolgens de schouders en nek en daarna de rest van het spierstelsel². Enkele spieren waarvan het makkelijk voor te stellen is dat ze actief worden bij gevaar, zijn de kaakspieren. Denk aan het grommen van een hond, het blazen van een kat, de spanning in je eigen kaken als je boos wordt. Een volkomen natuurlijke respons, waar we opnieuw in zijn doorgeschoten, getuige het aantal kaakgewrichtsklachten en bruxisme.

De betrokken zenuwen

Onze mimiek wordt vanuit het zenuwstelsel geregeld door twee zogenaamde hersenzenuwen. Met de moeilijker Latijnse naam zijn dit nervi craniales V en VII, nog vollediger de nervus trigeminus en de nervus facialis, in het Nederlands de drielingzenuw en de aangezichtszenuw.

De drielingzenuw is vooral betrokken bij het gevoel in het gelaat. Daarnaast speelt hij een belangrijke rol bij kauwen en slikken. De aangezichtszenuw is vooral betrokken bij de mimiek van de bovenste helft van het gelaat.

Je mag stellen dat de aangezichtszenuw betrokken is bij het laten ontstaan van zachte ogen en de drielingzenuw bij de innerlijke glimlach.

Het ventraal vagale complex

Dankzij de polyvagaaltheorie weten we dat deze twee hersenzenuwen in de hersenstam “gekoppeld” zijn aan drie andere hersenzenuwen, namelijk de ondertongzenuw, de zwervende zenuw (nervus vagus) en de zogenaamde bijkomende zenuw. Deze vijf hersenzenuwen bij elkaar worden het ventraal vagale complex genoemd.

Het ventraal vagale complex is een cruciaal onderdeel van het autonome zenuwstelsel en speelt een belangrijke rol in de regulatie van sociale gedragingen, hartslag en verschillende rust- en herstelprocessen. Het helpt ons om sociale interacties aan te gaan en te reageren op sociale signalen, wat essentieel is voor emotioneel welzijn en overleving.

De polyvagaaltheorie biedt een kader om de complexe interacties tussen het autonome zenuwstelsel en sociaal gedrag beter te begrijpen en kennis en begrip van het ventraal vagale complex (afgekort tot VVC) helpt daarbij.

Functies van het ventraal vagale complex

Kort samengevat kunnen de functies van het VVC als volgt samenvatten:

1. Regulatie van sociale gedragingen:

   • Het VVC is betrokken bij de regulatie van spieren die essentieel zijn voor sociale interactie, zoals de spieren van het gezicht (voor gezichtsuitdrukkingen) en de spieren die betrokken zijn bij vocale communicatie (onze stem).

   • Dit systeem helpt ons om sociale signalen te herkennen en erop te reageren, wat essentieel is voor sociale binding en communicatie.

2. Kalmerende functie:

   • Het VVC speelt een rol in de regulatie van de hartslag doordat het invloed uitoefent op de sinusknoop in het hart. Het bevordert een toestand van rust en herstel door de hartslag te verlagen.

   • Activatie van het VVC wordt geassocieerd met gevoelens van veiligheid en kalmte, wat cruciaal is voor sociale interactie, emotionele regulatie en het je prettig kunnen voelen.

3. Invloed op andere lichamelijke functies:

   • Naast de regulatie van de hartslag, heeft het VVC ook invloed op de ademhaling en spijsvertering, door de parasympathische tonus zo te reguleren dat rust, herstel en spijsvertering optimaal mogelijk zijn.

Veiligheid en gezondheid zijn met elkaar verbonden

Het autonome zenuwstelsel heeft belangrijke taken ten behoeve van onze stofwisseling en allerlei lichaamsfuncties waar we ons niet bewust mee bezig hoeven houden, omdat deze autonoom (“automatisch”, wat mij betreft ook “automagisch”) geregeld worden. De polyvagaaltheorie geeft ons het inzicht dat gezondheid en veiligheid met elkaar verbonden zijn.

Een belangrijke vraag is:

Als we weten dat mensen die zich veilig voelen gezonder en gelukkiger zijn, wat kunnen we dan doen om onszelf en andere mensen zich veiliger te laten voelen?

Immers: we leven in een wereld die veel signalen van onveiligheid geeft. Je kunt dit makkelijk zien als je er oog voor hebt. Als we het hele ventraal vagale complex langsgaan, komen we ze weer tegen: de harde ogen, de strakke kaken, de verhoogde spierspanning, hartslag en ademhaling, de buik die een beetje “dicht gaat”.

The way out is in …

Hoe kunnen we hierin verandering brengen? Hoe kunnen we in een onveilige wereld vol prikkels onszelf signalen van veiligheid geven en daarmee onze stressniveaus verminderen en de gezondheid ondersteunen? Hier biedt het Taoïsme dus uitkomst en kunnen we nu met de polyvagaaltheorie in de hand begrijpen waarom dat zo is.

Zo komen we weer bij de zachte ogen en de innerlijke glimlach: door met je bewuste en zorgzame aandacht de verstilling in te gaan en met dezelfde zorgzaamheid aan je ogen te vragen om zacht te worden. Ja, dit klinkt misschien vreemd als je dat zo leest, maar je kunt het ook gewoon NU eens proberen.

De ogen zacht laten worden

Stop na deze alinea even met verder lezen, laat je blik op een neutraal oppervlak rusten of laat je ogen zich zonder inspanning sluiten en laat het woord ‘zachtheid’ enkele malen door je heen gaan, terwijl je de aandacht zonder te forceren bij de ogen laat rusten. En dan gewoon even wachten. Wachten hoe je ogen hierop reageren.

Denk niet te snel dat dit flauwekul is, als je merkt dat er niets gebeurt. Voor veel ogen is het de eerste keer even wennen. Dat is niet raar, als je beseft hoe lang en vaak de ogen zich in moeten spannen gedurende de dag. Maar zachte ogen is een heel natuurlijke toestand voor je ogen. Bovendien is het interessant om eens te merken wat er gebeurt met je blikveld als de ogen zacht(er) worden. Dat wordt ruimer!

En nu de kaken, op weg naar een innerlijke glimlach

Zonder dat de aandacht echt bij de ogen weg hoeft, kun je de zachtheid bij de ogen – hoe klein deze verzachting ook is – zich als een olievlek uit laten spreiden over de rest van je gezicht, met name in de richting van de kaken, de wangen, lippen en tong. Op dezelfde manier als bij de ogen: niets forceren, die eerste keer heeft het misschien even wat meer tijd nodig dan enkele seconden, no problem.

Als je gevoelscontact hebt met dit gebied, mag je je twee lijntjes voorstellen, die regelrecht lopen vanaf de mondhoeken naar de bovenste puntjes van de oren. En stel je dan eens voor dat er heel zacht aan die lijntjes getrokken wordt richting verder omhoog. De glimlach die dan kan ontstaan, is amper zichtbaar maar misschien wel voelbaar. Merk eens op hoe dat is, en merk eens hoe er misschien iets op kan vallen aan je gevoeligheid voor geluiden.

De Taoïsten konden het stresssysteem al goed kalmeren

Wie wel eens meedeed met de maandelijkse online meditaties bij ondergetekende, kreeg regelmatig een dergelijk begin van de meditatie te horen. Ook tijdens mijn compassiemeditatie-begeleiding – bijvoorbeeld bij de trainingsdagen van de Veerkrachttraining – start ik vaak met de zachte ogen en de innerlijke glimlach.

Enerzijds heeft de Taoïstische Qigong training en anderzijds mijn kennis van de polyvagaaltheorie dit op gang gebracht en ben ik het verder uit gaan werken.

Door het verzachten van de ogen geven we via de aangezichtszenuw een signaal van veiligheid door aan het ventraal vagale complex, diep in de hersenstam. De innerlijke glimlach doet hetzelfde via de drielingzenuw.

Een gevoelig gehoor?

Daarnaast is er nog iets anders, dat nogal eens vergeten wordt, maar dat voor veel mensen van belang is. Het is namelijk zo dat de twee hersenzenuwen die onze mimiek “regelen”, allebei een kleine aftakking hebben naar het middenoor, alwaar zij twee piepkleine spiertjes reguleren, wiens functie het is om onze gevoeligheid voor geluiden te regelen. Door aandacht te geven aan je mimiek, ondersteun je een goede regulatie van deze spiertjes. Dit kan effect hebben op wat we “auditieve overgevoeligheid” noemen, oftewel een gevoelig gehoor.

Misschien dat je hier iets van merkte bij het meedoen van de oefening toen je hem meelas via bovenstaande tekst. Belangrijk om te vermelden is dat het goed mogelijk is dat je dit niet merkte. De mate van overprikkeling in de huidige maatschappij is vaak dermate dat er wel even wat oefening voor nodig is³ om effect te sorteren. En – naast het aan jezelf gunnen van de tijd voor deze oefening – misschien een aanpassing van gedrag of leefstijl m.b.t. al die prikkels, wat denk je daarvan?

Het belang voor gezondheid en welzijn

Disfunctie of onderactivatie van het ventraal vagale complex kan bijdragen aan sociale en emotionele problemen, zoals sociale angst, depressie, en moeite met het aangaan of onderhouden van relaties. Therapieën die deze kennis gebruiken – we zeggen dan dat deze polyvagaal geïnformeerd zijn – proberen de functie van het VVC te verbeteren om de algehele psychologische en sociale gezondheid te bevorderen.

Therapie of meditatie?

Een strikvraag natuurlijk. Of toch niet? Wat ik hoop dat dit artikel teweegbrengt, is dat er wat meer interesse en bewondering ontstaat voor de oude wijsheidstradities. Deze blijken veel goede oefenmanieren te bieden, waarvan we met de kennis van de polyvagaaltheorie kunnen begrijpen waarom deze manieren zo goed zijn en welk effect zij hebben in het lichaam.

Rondom de adem is daar al best veel aandacht en begrip voor. In dit artikel heb ik het gelaat, en dan specifiek de ogen en de kaken, nader willen belichten. Het zijn twee belangrijke “ingangen” naar het ventraal vagale complex. Via het VVC kan de boodschap van veiligheid verder verspreid worden naar de andere ventrale gebieden: nek/schoudergebied, hartslag en adem en tenslotte de buik.

Ik merk het zelf goed, nu ik al meerdere jaren aandacht heb voor ogen en glimlach: mijn adem kalmeert sneller en er ontstaat vaak een spontane zucht wanneer ik mijn ogen verzacht. Het is voor mijn stresssysteem een duidelijk signaal: er zit nu geen tijger achter me aan; ik ben veilig.

Therapie kan voor allerlei doeleinden nuttig zijn, maar voor het reguleren van je stresssysteem kun je prima via meditatie in stille (mindfulness of compassie) of bewegende (Tai Chi of Qigong) vorm, of een combi (veerkrachttraining) veel zinvolle en werkzame oefeningen doen⁴.

Conclusie

De polyvagaaltheorie biedt een kader om de complexe interacties tussen het autonome zenuwstelsel en sociaal gedrag beter te begrijpen. Het ventraal vagale complex is een cruciaal onderdeel van het autonome zenuwstelsel. Met zachte ogen en een innerlijke glimlach hebben we een hele mooie en toegankelijk ingang naar het VVC en kunnen we zo ons hele stresssysteem positief beïnvloeden.

Met dank aan de Taoïstische traditie én hedendaagse wetenschappers.

Veel zachtheid toegewenst in je volgende meditatie!

1. Dit principe wordt “dissolutie” genoemd en werd in 1884 door de neuroloog John Hughlings Jackson al beschreven. Stephen Porges benoemt dit op verschillende plaatsen, in verschillende artikelen.

2. Ik beschrijf dit als een sequentie (eerst de ogen, dan de kaken, dan de schouders), maar ik weet niet zeker of het zo gaat. Sterker nog: het is voor onze overleving handiger als er een gelijktijdigheid is: het hele dreigingssysteem gaat in één keer aan, want je hebt er niet zo veel aan als maar één onderdeel aangaat en de rest wacht tot ze een seintje krijgen. Het lijkt me veilig om te veronderstellen dat de homo-species die een sequentieel inschakelend dreigingssysteem had, inmiddels uitgestorven is. Ik realiseer me nu dat dat best jammer is: deze species zou juist nu een voordeel hebben bij zo’n systeem!

3. Maar geen jaren! Zo goed als iedereen merkt na enkele keren deze oefening doen al een effect. Dat maakt het dan ook een erg eenvoudige én krachtige oefening.

4. Heb je een mindfulness- of compassietraining gevolgd bij Relax More? Dan krijg je standaard de uitnodigingen voor de maandelijkse online meditaties in de mail. Ontvang je die niet (meer) en wil je dit wel (weer), stuur me dan een bericht, dan zet ik je op de lijst.