Why I didn't report - over de stilte na het trauma en victim blaming
Over het trauma na het trauma
Een Trumpisme
Dat Donald Trump een ongenuanceerde lomperik is met een narcistische persoonlijkheidsstoornis, daarover zijn de meeste mensen met een IQ boven de 70 het wel eens. Ook in relatie tot de titel van dit artikel heeft hij dat maar weer eens bewezen, natuurlijk door een tweet. Wat is er gebeurd? Christine Blasey Ford meldde dat Brett Kavanaugh, (anno september 2018) genomineerd voor het hoge ambt van opperrechter, in zijn jonge jaren seksueel grensoverschrijdend is geweest naar haar. Trump twittert vervolgens het volgende:
I have no doubt that, if the attack on Dr. Ford was as bad as she says, charges would have been immediately filed with local Law Enforcement Authorities by either her or her loving parents. I ask that she bring those filings forward so that we can learn date, time, and place!
— Donald J. Trump (@realDonaldTrump) 21 september 2018
Oftewel: als het echt allemaal zo erg was, dan had ze wel eerder aangifte gedaan.
Deze redenatie raakt een belangrijk punt rond trauma en de nasleep ervan.
Drie opties
De meeste mensen hebben inmiddels wel gehoord over vechten, vluchten en bevriezen, de drie mechanismen waarmee we op grote stress of levensbedreiging reageren. Wat veel mensen niet beseffen is dat deze overlevingsmechanismen buiten onze bewuste controle om aangestuurd worden. Dat is maar goed ook. Stel je maar eens voor dat er een tijger achter je aan zou komen, je zou kostbare tijd verspillen in je (veel te rationele) afweging of je nu links- of rechtsaf moet rennen. Die beslissing wordt ons uit handen genomen door Moeder Natuur.
Veel mensen die een levensbedreigende situatie hebben meegemaakt ‘weten’ dit: je herinnert je niet dat er een beslissing werd genomen, alleen dat je in actie kwam, óf niet. Dat er vechten, vluchten of bevriezen was.
Jong geleerd...
Wanneer mensen een overlevingsmechanisme inzetten, is afhankelijk van de ernst van situatie en van eerdere ervaringen. Bij iemand die van jongs af aan heeft geleerd om problemen op te lossen met vechten, is het vechtpatroon goed ontwikkeld. Zo kan ook vluchten iets zijn dat al jong ingetraind is, vaak doordat je hebt ervaren dat vechten niet hielp.
Als vechten en vluchten beide geen optie (meer) zijn, als de situatie te overweldigend is voor het organisme, heeft Moeder Natuur nog één troefkaart achter de hand: bevriezing.
Bevriezen
Bevriezing is een natuurlijk overlevingsmechanisme, dat buiten onze bewuste wilskracht ingezet wordt bij extreem overweldigende situaties. Het is een heel primitief mechanisme, dat bij heel veel diersoorten voorhanden is. Niet alleen bij mensen en andere zoogdieren, maar bijvoorbeeld ook bij reptielen.
Wanneer een gazelle op de savanne gegrepen wordt door een jachtluipaard, gaat het licht bij de gazelle uit en bevriest hij of zij. Vluchten is mislukt, vechten heeft geen zin, er rest nu alleen nog de bevriezing.
Hierbij kan het lichaam niet meer bewegen, het verstijft of verslapt en het bewustzijn verlaagt en komt in een zogenaamd dissociatieve staat. Dit betekent dat de gazelle zich amper meer bewust is dat het einde nabij is. Eigenlijk een heel compassievolle respons van de natuur, om een gewelddadig einde niet meer bij vol bewustzijn mee te hoeven maken.
Livingstone
Naast wetenschappelijk onderzoek zijn er ook verhalen van overlevenden die bovenstaande illustreren. Een verhaal dat me altijd bij is gebleven is dat van de Engelse ontdekkingsreiziger David Livingstone die in 1844 in Afrika door een leeuw werd aangevallen. Doordat zijn medereizigers de aandacht van de leeuw konden afleiden, heeft hij het overleefd.
Livingstone beschreef deze angstige momenten later. Hij beschrijft dat hij het hele gebeuren als het ware vanaf een afstandje meemaakte, alsof zijn geest de verbinding met het lichaam had verbroken (dis-sociatie = niet verbonden zijn, in tegenstelling tot associatie, dat verbinding betekent). Hij schrijft dat hij merkte dat de leeuw hem in zijn schouder beet, maar op dat moment geen pijn voelde.
Zo zijn er heel veel verhalen van mensen die afschuwelijke gebeurtenissen hebben overleefd en daarbij niet helemaal (en soms helemaal niet) aanwezig waren. Dissociatie is een zeer nuttig, merkwaardig én functioneel mechanisme.
Terug naar de mens
Het bevriezingsmechanisme treedt ook op bij mensen. Zo is het heel goed mogelijk dat het bij mevr. Ford gebeurde toen zij lastig gevallen werd door beoogt opperrechter Kavanaugh. Bij een verkrachting kan bij het slachtoffer het licht uit gaan, zij kan dissociëren van haar lichaam. De situatie is immers letterlijk levensbedreigend en het is op dat moment voor haar feitelijk onzeker of ze het zal overleven...
Al deze theoretische bespiegelingen zijn misschien interessant, voor overlevenden van rampen, oorlogsgeweld, ongevallen, mishandeling of verkrachting zijn er meer implicaties dan voor de gazelle op de savanne. Wij zijn mensen en geen gazelles. Mensen hebben een ander brein dan gazelles. Wij hebben een zogenaamde prefrontale cortex, een deel van onze hersenen dat voor (frontaal) in onze schedel ligt (boven onze ogen) en waar de zogenaamd hogere cognitieve en emotionele functies geregeld worden.
Dan hebben we het over typisch menselijke vaardigheden zoals plannen maken, overdenken, analyseren en impulscontrole. Daarbij heeft de prefrontale cortex sterke verbindingen met emotieregulatiegebieden en schaamte.
Voor- en nadelen van schaamte
Schaamte is een onaangename sociale emotie die evolutionair gezien ontstond toen het leven in groepen voordelig bleek voor het voortbestaan van de individuen. Schaamte hielp ons om ons zodanig te gedragen dat we niet uit de groep werden gestoten en dat de groep zich ook meer als een geheel kon gedragen.
We kennen allemaal wel iemand die we als schaamteloos beschouwen, daar wil je meestal liever niet mee in een groep vertoeven. Schaamte helpt ons om ons gedrag te reguleren, in die zin is het een functionele emotie.
Schaamte is sterk cultuurgebonden. In de huidige westerse cultuur, waarin mensen zichzelf graag zien als autonoom, is het schaamtevol om je autonomie te verliezen. Dat wordt in de huidige tijd dan al snel: als je verkracht wordt, dien je jezelf met hand en tand te verzetten, anders heb je het gewild.
Hier wordt schaamte disfunctioneel, zelfs destructief.
De grote schaamte
Stel je eens voor dat je overlevende bent van een mishandeling of een verkrachting. Op een bepaald moment tijdens die afschuwelijke situatie ben je gestopt met je te verzetten. Omdat de dreiging zo groot werd dat het licht bij je uit ging. Het voelt alsof je opgegeven hebt, alsof je laf was. Je schaamt je dood.
Je had beter je best moeten doen, eerder weg moeten rennen, harder moeten vechten.
Een overlevende schaamt zich voor het gebeurde en voor haar (of zijn) eigen gedrag van ‘laten gebeuren en niet vechten’, voor het verliezen van de autonomie. Gedrag waarvan we nu weten dat het geen keus was. Het organisme besloot, op een diep biologisch niveau, ‘het licht uit te doen’. Het was te overweldigend voor het organisme, er was nog maar één weg, en dat was afsluiten en bevriezen. In polyvagale terminologie zeggen we dan dat de dorsale vagus geactiveerd was.
Naast de schaamte vanuit zichzelf is er vaak de afkeuring en het onbegrip vanuit de omgeving. Niemand begrijpt je. Kon je dan echt niets meer doen? Waarom heb je niet langer of harder getrapt, gevochten of gebeten? Achteraf is het altijd makkelijk oordelen.
De schaamte van de overlevende wordt nog groter. Er ontstaat vaak iets wat victim-blaming wordt genoemd, oftewel het slachtoffer de schuld geven.
Wanneer is het veilig?
De gazelle leeft niet alleen zonder prefrontale cortex, wat in dit geval dus als een zegen mag worden beschouwd, hij leeft ook nog eens in een omgeving waarin het van tijd tot tijd relatief veilig is. Veilig in de zin van geen jachtluipaarden in de buurt, dus tijd om de spanning van de recente ontsnapping te ontladen.
Ontladen is een essentiële stap om de cyclus rond te maken en de overtollige overlevingsenergie op een goede manier te kanaliseren, zodat deze niet achterblijft en stagnatie in het organisme veroorzaakt. De gazelle doet dit door te schudden en trillen. Hierna kan hij weer verder met grazen.
Drie redenen waarom het bij ons anders gaat
Het ontladen van de overlevingsenergie en -spanning bij mensen gaat vaak minder natuurlijk. Ten eerste zit er – naast de schaamte voor de gebeurtenis zelf – ook vaak schaamte op de emotionele en fysieke ontlading en wordt deze onderdrukt.
Ten tweede duurt het vaak lang voordat een overlevende zich echt veilig voelt. Omstanders en/of hulpverleners helpen vaak niet voor het gevoel van veiligheid, hoe goed ze het ook bedoelen. Bij de gazelle is ontladen een kwestie van minuten na het ontsnappen, bij mensen kan het dagen of nog langer duren voordat een overlevende zich veilig genoeg voelt om iets van ontlading toe te laten.
Ten derde leven heel veel mensen sowieso in een staat van te hoge stress en spanning. Hierdoor functioneert ons organisme op biologisch niveau continu op een alarmstand. Weliswaar vaak een lage alarmstand, maar de meter staat zelden op nul, dus de spanning bouwt op.
Overspannenheid, burn-out en óók PTSS (Post-traumatische Stress-stoornis) ontstaan vaak op langere termijn, als een soort optelsom van meerdere kleinere of grotere stressvolle gebeurtenissen. Sommige mensen voelen zich op biologisch gebied nooit echt helemaal veilig...
Er zijn dus genoeg redenen waardoor het ontladen van energie bij de mens niet gaat zoals bij de gazelle. Zo kunnen overweldigende gebeurtenissen niet goed afgerond worden, zich vastzetten in het lichaam en vroeg of laat klachten gaan geven.
Samengevat
De tweet van Trump is een president onwaardig en toont ons daarnaast hoe het vaak gaat in de directe omgeving van een verkrachte vrouw of overlever van een andere overweldigende gebeurtenis. Je wordt afgerekend (door jezelf en je omgeving) op het feit dat het biologische systeem van je organisme een mechanisme inschakelde waarover je niets te zeggen had en dat mogelijk je leven redde.
De ellende is groot en driedubbel:
het slachtoffer schaamt zich voor het niet-verzetten en het verliezen van de autonomie;
het slachtoffer krijgt weinig begrip en soms zelfs verwijten (victim-blaming) vanuit de omgeving;
de ontlading en afronding zijn vaak niet optimaal waardoor er ook nog eens chronische klachten of PTSS kan ontstaan.
Er is gelukkig steeds meer wetenschappelijk bewijs dat de werking van deze mechanismen bevestigt, o.a. door de polyvagaaltheorie. Nu wordt het tijd dat het grote publiek hier meer kennis van krijgt. Het is nu hopelijk voor jou ook niet raar meer dat mevr. Ford jarenlang haar mond heeft gehouden en begrijpelijk dat ze het hier nog steeds moeilijk mee heeft.
Hopelijk dat de openheid die met #metoo is ontstaan, de nieuwe hashtag #WhyIDidntReport en deze zaak van Ford versus Kavanaugh een positieve bijdrage gaan leveren aan dit begrip. Mocht er bij jou als lezer nu ook een lampje gaan branden of iets geraakt zijn, voel je dan vrij contact op te nemen.
PS
Op Aeon verscheen een mooi artikel over hoe slachtoffers tijdens een rechtszaak vaak afgerekend worden op irrelevante inconsistenties in hun verhaal. Illustratief voor het onbegrip dat er nog steeds is over het doel en de werking van ons geheugen in relatie tot overweldigende gebeurtenissen.