Stress kan heel ruim worden omschreven als de reactie op een prikkel of conditie die spanning veroorzaakt, maar ook iets specifieker als een reactie op een negatieve of aversieve prikkel. Meestal associëren we stress met problemen en ellende. Toch klopt dat niet helemaal, want ons stresssysteem gaat ook ‘aan’ bij positieve prikkels, bijv. als we goed nieuws krijgen en blij zijn.
Feitelijk kan iedere verandering in ons stress veroorzaken. Stress is dan eigenlijk een afkorting voor stressreactie. Dit in tegenstelling tot de zogenaamde stressor: datgene dat de reactie veroorzaakt. Datgene waardoor je schrikt, is de stressor, je verhoogde hartslag de stressreactie.
Als we de polyvagaaltheorie erbij nemen, kunnen we stress iets meer begrensd beschrijven als de fysiologische staat die ontstaat als gevolg van activatie van het sympatische zenuwstelsel, resulterend in een vecht- of vluchtrespons. Deze respons kan heel mild zijn en ons helpen om een probleem op te lossen.
De kortste (en lastigst te begrijpen) polyvagale definitie van stress is: mobilisatie mét angst.
De biochemie van stress
Stress of mobilisatie, wordt aangestuurd door het sympatische deel van ons autonome zenuwstelsel. Via twee mobilisatiesystemen bereidt ons lichaam zich voor op actie:
De sympatho-adreno-medullaire as (SAM-as);
De hypothalamus-hypofyse-bijnier as (HPA-as, waarbij de P en de A staan voor de Engelse woorden voor hypofyse en bijnier, nl. pituitary en adrenal).
De SAM-as
wordt snel geactiveerd: < 100 millisec.;
er komt direct veel adrenaline vrij;
voor een kortdurende en snelle respons.
De HPA-as
wordt ingeschakeld als de actie door de SAM-as niet tot een oplossing van het probleem leidt;
er komt cortisol vrij. De afgifte hiervan duurt langer en het effect treedt minder snel op: pas na minuten i.p.v. na seconden.
Stressreactie
In het algemeen zien we als stressreactie: pupilverwijding, zweten, verhoogde hartslag en ademhaling, zich uitbreidend tot een grootschalige reactie van het hele lichaam om te kunnen vechten of vluchten voor ons leven. Tegelijk worden delen van ons functioneren die niet direct van belang zijn voor onze overleving, op een laag pitje gezet. Denk hierbij aan de spijsvertering, het immuunsysteem en de sexualiteit.
Stressreacties verschillen van mens tot mens en van situatie tot situatie. Niet iedere stressor geeft dezelfde reactie. Niet alleen blijkt dit afhankelijk te zijn van de stressor en de situatie, maar ook de persoonlijkheid én de psychologische context van de stressor spelen een rol.
Stress hoort erbij
Stress heeft tegenwoordig vaak een negatieve bijklank, vooral omdat zoveel mensen last hebben van chronische stress en stressgerelateerde klachten of aandoeningen. Maar stress hoort bij het leven. Een leven zonder stress is geen prettig leven; je kunt ook té weinig prikkels krijgen en daar ziek van worden, een zgn. bore-out. Stress is dus niet persé negatief.
Hoogendijk en De Rek schrijven in hun ‘Van Big Bang tot Burn-out‘ zelfs dat stress het aandrijvende mechanisme is achter de hele evolutie, en ze hebben een punt. Stress heeft immers te maken met het je aanpassen aan een veranderde situatie en dat kan dus een kwestie van overleven zijn.
Het woord ‘stress’
Vaak horen we dat het begrip stress in de jaren 50 voor het eerst door Hans Selye werd gebruikt op de wijze waarop wij dat nog steeds doen. Seyle definieerde stress als “The nonspecific response of the body to any demand made upon it, that is, the rate at which we live at any one moment. All living beings are constantly under stress and anything, pleasant or unpleasant, that speeds up the intensity of life, causes a temporary increase in stress, the wear and tear exerted upon the body. A painful blow and a passionate kiss can be equally stressful.”
Aldus ontdekte Seyle het zogenaamde algemeen adaptiesyndroom, de basis-stressreactie van het lichaam.
Hoewel Seyle inderdaad het begrip stress verrijkt heeft met zijn inzichten, is het begrip door de fysioloog Walter Cannon voor het eerste gebruikt, tezamen met de door Cannon gemunte termen ‘vecht- en vluchtrespons’ en ‘homeostase’.
Maar alles met mate
Een bepaalde hoeveelheid stress is gezond. Zoveel stress als tegenwoordig veel mensen dagelijks ‘krijgen’ echter niet. Ons lichaam en geest hebben tijd nodig om te herstellen na een stressvolle periode. Veel mensen hebben
teveel stress en
nemen te weinig tijd om te herstellen.
Daar krijg je op den duur klachten van, die op hun beurt weer kunnen leiden tot ziekten of een bijdrage leveren aan het verergeren van ziekten. Omdat stress steeds meer erkend wordt als gezondheidsrisico is er de laatste jaren veel onderzoek gedaan naar mechanismen en effecten in de hersenen en de biochemische processen in ons lichaam.
Passend of niet passend, dat is de vraag
Stephen Porges, grondlegger van de polyvagaaltheorie, spreekt liever van ‘mobilisatie’ dan van stress. Immers, door de arousal (= opwinding) wil ons lichaam in actie komen om iets te doen of veranderen. Als dat niet kan of mag, is de mobilisatie-respons niet toepasbaar of geeft het geen resultaat. Mobilisatie is dan maladaptief (= niet aangepast aan de omstandigheden) te noemen, hetgeen ongezond is voor ons lichaam.
Voorbeeld: als je het niet leuk vindt om voor de lokale krant geïnterviewd te worden, dan ontstaat er een neurale impuls om weg te gaan, terwijl dit niet kan/mag (het zou onbeleefd zijn en een negatief stuk in de krant opleveren), dus je gaat niet weg. Deze twee tegenstrijdige impulsen zijn maladaptief en geven op de langere duur altijd problemen of gezondheidsklachten.
Hoewel Porges wel een punt heeft, gebruiken we toch voorlopig het begrip stress nog maar, omdat het zo ingeburgerd is. Daarbij maken we onderscheid tussen een stressor (de conditie die stress veroorzaakt), en de stressrespons (de reactie op de stressor). Het woord stress duidt dan op het proces dat een gevolg is van de stressor, en aanleiding is voor de stressrespons. Deze respons is al dan niet adaptief, oftewel aangepast aan de omstandigheden.
Psychologische stress
Een andere manier van niet-passend zijn van een stressrespons is typisch menselijk: een stressrespons is bedoeld om een kortetermijnprobleem in de fysieke wereld op te lossen. Wij mensen, met ons ver ontwikkelde brein, kunnen door onze gedachten een stressrespons oproepen. Als we ons druk maken over een presentatie, een sollicitatiegesprek of over onze prestaties op het werk, bezorgen we onszelf op basis van deze psychologische stress een fysieke stressreactie. Psychologische stress vormt de opmaat naar chronische stress …
Posttraumatische stress
Posttraumatische stress heeft een eigen pagina gekregen in het Relaxicon.
In een notendop
Neurowetenschapper Erik Scherder legt de biochemische aspecten van teveel stress goed uit in bijgaand filmpje:
Puntsgewijs samengevat:
Stress start in de hypothalamus,
deze stimuleert de aanmaak van cortisol – het stresshormoon,
dat activeert de hippocampus, die belangrijk is voor je geheugen, én stress afremt,
teveel stress leidt tot een overwerkte hippocampus,
en schaadt je frontaalkwab, die je amygdala moet afremmen.
Een niet-afgeremde amygdala veroorzaakt veel negatieve emoties,
wat op zijn beurt weer meer stress in de hypothalamus aanwakkert.
Dit artikel maakt deel uit van het Relaxicon op RelaxMore.net.