De Polyvagaaltheorie voor beginners
"De wetenschap van veiligheid, liefde en verbinding"
Over dit artikel
Dit artikel staat in de “De Polyvagale Wereld”, een deel van RelaxMore.net en is een belangrijk basis-artikel om mee te starten als je nog geen kennis hebt van de polyvagaaltheorie.
Een ander belangrijk artikel gaat over fawning en please and appease, die redelijk nieuw beschreven zijn als trauma-responsen.
Veel leerzame momenten gewenst en er is ruimte voor vragen in de comments!
Inhoud
De wetenschap van het gevoel van verbondenheid en veiligheid
Hoe zit dat dan met klachten die je kunt krijgen na schokkende gebeurtenissen?
Inleiding
De polyvagaaltheorie draait om de communicatie tussen hersenen en lichaam. De theorie beschrijft hoe allerlei interne en externe signalen en mechanismen ons gevoel van veiligheid beïnvloeden en ons gedrag sturen. De theorie geeft ons inzicht in de intelligentie van onze evolutionaire erfenis die door miljoenen jaren heen het zenuwstelsel gevormd heeft met als doel om ons te beschermen en optimaal samen te werken met onze omgeving.
De theorie is best complex en heeft op meerdere gebieden betrekking: zowel de psychologie, fysiologie (= “hoe het lichaam werkt”), evolutiebiologie als neurologie zijn van belang. Dit maakt de polyvagaaltheorie soms wat lastig te overzien.
Bij cliënten die bij ondergetekende sessies trauma-counseling volgen, vertel ik vaak over de polyvagaaltheorie. Om te verduidelijken hoe het zenuwstelsel werkte ten tijde van een intense gebeurtenis (dit was een vorm van zelfbescherming) én hoe dat in een lichaamsgerichte therapie- of counselingssessie richting geeft aan het verloop van een sessie.
In dit – al best uitgebreide – artikel beschrijf ik de theorie eenvoudig en begrijpelijk voor leken. In andere artikelen zal ik bepaalde aspecten en concepten gaan verdiepen.
Onder het artikel is ruimte voor vragen en opmerkingen.
Ben je therapeut of zorgverlener en geïnteresseerd in deze materie?
Ik heb een tweedaagse training ontwikkeld:
”De Polyvagaaltheorie en Traumaresponsen”.
Verdiepende theorie met een vertaalslag naar de praktijk.
De wetenschap van het gevoel van verbondenheid en veiligheid
The great thing then, in all education,
is to make our nervous system our ally,
as opposed to our enemy.
William James, 1914
Ongelofelijk dat William James in 1914 al doorhad dat ons zenuwstelsel zo belangrijk is voor ons gevoel van veiligheid. En dat precies 80 jaar later Stephen Porges dat in zijn polyvagaaltheorie aantoonde …
Het aspect veiligheid ervaren krijgt de laatste 2 jaar steeds meer aandacht in de spreekbeurten die Stephen Porges geeft. Terecht maakt hij het een werkelijk centrale pijler:
“How safe we feel is crucial to our mental and physical health and happiness.”
Waar gaat de polyvagaaltheorie over?
Het autonome deel van ons zenuwstelsel – het deel dat onbewust allerlei lichaamsfuncties regelt – blijkt meer te zijn dan alleen dat. Het blijkt ook de belangrijkste structuren te bevatten die ons veiligheid of dreiging laten ervaren. De polyvagaaltheorie beschrijft de taal van ons autonome zenuwstelsel.
Hoogleraar psychiatrie en neurowetenschapper Stephen Porges publiceerde in 1994 de polyvagaaltheorie. Hierin geeft hij een zeer goede verklaring voor hoe de evolutie van ons autonome zenuwstelsel verklaart hoe wij omgaan met stress, dreiging en sociaal gedrag. Daarbij weet Porges dit te koppelen aan allerlei lichamelijke en mentale klachten die we op dit moment (zowel in de psychiatrie als in de interne geneeskunde) nog los van elkaar zien.
De polyvagaaltheorie gaat over hoe ons lichaam reageert op de verschillende uitdagingen in het leven. Deze reacties zijn dus gebaseerd op de evolutie van ons autonome zenuwstelsel.
Tijdens onze evolutionaire geschiedenis als gewervelden is dat autonome zenuwstelsel geleidelijk aan veranderd. Bij deze veranderingen zijn nieuwe banen of circuits ontstaan. Deze circuits functioneren in een hiërarchie; de nieuwere circuits remmen de oudere circuits af. Deze oudere circuits zijn verdedigings-circuits.
In psychotherapie beginnen we nu een beetje te begrijpen dat bij veel
ziekten – en vooral chronische ziekten – het autonome zenuwstelsel ontregeld is. Ook op de mentale gezondheid heeft het autonome zenuwstelsel grote invloed.
Een niet goed gereguleerd autonoom zenuwstelsel (= gedisreguleerd, oftewel uit balans) kan volgens de polyvagaaltheorie (PVT) een verklaring zijn voor o.a. een aantal buikklachten (waaronder obstipatie, prikkelbaredarmsyndroom, spastische darm), voor de meeste posttraumatische verschijnselen, prikkelovergevoeligheid en een aantal verschijnselen bij autistische stoornissen.
Het mooie van Porges’ werk is dat hij niet alleen een theorie bedacht heeft, maar óók de praktische consequenties overziet. Hij stelt andere – meer lichaamsgerichte – behandelopties voor, waarmee inmiddels ook al goede resultaten worden behaald. De laatste jaren besteedt Porges in zijn werk steeds meer aandacht aan de praktisch implicaties van de polyvagaaltheorie.
De polyvagaaltheorie gaat steeds meer over liefde en verbinding. De theorie biedt inzicht in de factoren die verbinding mogelijk maken, maar ook in de factoren die een rol spelen als we verbinding missen of verliezen. Zo kunnen we door deze nieuwe wetenschap leren wat in onze maatschappij helpend gaat zijn om van de wereld een meer liefdevolle plek te maken.
Hoe theoretisch is de polyvagaaltheorie?
De polyvagaaltheorie is misschien nog niet zo heel oud; de werking van ons zenuwstelsel is zo oud als de mensheid bestaat. Het woord theorie heeft verschillende betekenissen. Het kan ‘bewering‘ betekenen, alsof het een mogelijkheid is dat ons zenuwstelsel zo werkt als beschreven, en dat er ook andere mogelijkheden zijn. Hier is theorie feitelijk synoniem aan ‘hypothese‘.
Theorie betekent echter ook ‘wetenschappelijk beginsel‘, dat misschien nog nadere uitwerking of verfijning kan gebruiken, maar in de basis niet meer ter discussie staat bij deskundigen.
Dit laatste geldt voor de polyvagaaltheorie.
Een ander voorbeeld van een theorie die nog altijd verfijnd wordt, maar die in de kern door alle wetenschappers aanvaard wordt en waarvoor al heel veel onweerlegbaar bewijs is vergaard, is de evolutietheorie. Ik vermoed dat de polyvagaaltheorie ook nog wel wat verfijning zal krijgen, maar de kern staat wat mij betreft als een huis.
Overigens wordt de polyvagaaltheorie door sommige wetenschappers betwist. Dat hoort bij het proces van kennisvergaring. Elders op deze website zul je artikelen vinden waarin ik hier aandacht voor heb.
Wat betekent polyvagaal?
Polyvagaal betekent “meerdere vagale banen” (poly = veel, vagaal = de nervus vagus betreffend [een belangrijke hersenzenuw, waarover later meer …]).
De indruk kan makkelijk ontstaan dat de polyvagaaltheorie alléén over de nervus vagus gaat, maar dat is niet zo. In de PVT zijn ook andere hersenstructuren van belang, waaronder een viertal andere hersenzenuwen.
Kennis is zinloos totdat zij in het lichaam leeft.
Peter Levine
De drie pijlers van de polyvagaaltheorie
De drie hoofdpijlers waar de polyvagaaltheorie op rust zijn:
Autonome hiërarchie
De evolutionair bepaalde hiërarchie van onze verdedigingsmechanismen. Hieronder ga ik vooral op deze pijler in.Neuroceptie
Ons onbewuste ‘veiligheid-scansysteem’, dat bepaalt of en welk verdedigingsmechanisme ingeschakeld wordt. Hieraan besteed ik in dit artikel nadere aandacht.Co-regulatie
De invloed die het zenuwstelsel van de ene mens op dat van de andere mens heeft. Zie dit artikel, elders op deze website.
Pijler 1: De evolutionair bepaalde autonome hiërarchie
De polyvagaaltheorie beschrijft dat wij mensen dezelfde overlevingsstrategieën hebben als dieren. Als we ons veilig voelen, zijn we meer geneigd om verbinding met elkaar te zoeken. Dit gaat via de zogenaamde ventrale vagale circuits. We zijn dan in staat om compassie te voelen, anderen te troosten en ons vriendelijk en begripvol te gedragen. We voelen ons ook meer zorgzaam verbonden met onszelf.
Wanneer we gevaar voelen, doorlopen we een voorspelbare, trapsgewijze en automatisch verlopende reeks responsen. In eerste instantie proberen we dreigende situatie op te lossen door een sociale verbinding tot stand te brengen. We vragen om hulp of bieden aan om hulp te geven. Als dit niet leidt tot het herstel van veiligheid en verbondenheid, schakelen we vervolgens automatisch ons sympathische zenuwstelsel in om te vluchten voor- of te vechten tegen de bron van dreiging. Als dit niet het bedoelde effect heeft, vallen we terug op het dorsaal vagale circuit dat ons immobiliseert in een bevriezingsrespons. In deze toestand voelen we ons hulpeloos, machteloos en afgesloten.
De polyvagaaltheorie beschrijft dus dat het omgaan met stress en dreiging drie niveaus kent. We spreken in deftiger taal over “drie hiërarchisch georganiseerde subsystemen van het autonome zenuwstelsel”.
Nogmaals en puntsgewijs zijn dit:
bij twijfel aan veiligheid (er gaat een alarm[pje]): het zoeken van contact en sociale verbinding. Als dat niet voldoende werkt, dan …
is er gevaar: er wordt overgeschakeld naar mobilisatie oftewel de actie-modus, middels de vecht- en vluchtrespons. Mocht dat ook niet helpen …
dan is er levensbedreiging: er ontstaat een respons van immobilisatie of bevriezing.
Echter, deze systemen komen niet alleen in actie bij stress en dreiging, maar zijn ook in het dagelijks leven actief, bijv. als we sporten (het mobilisatiesysteem zonder dat er stress of dreiging is) of als we mediteren (het immobilisatie-systeem zonder dat er gevaar is).
Dit is een belangrijke toevoeging van de polyvagaaltheorie aan de inzichten die er al waren rond de werking van ons autonome zenuwstelsel.
Vrije keus?
De wijze waarop deze drie mechanismen tot uitdrukking komen, verschilt van mens tot mens en van situatie tot situatie. Er zijn wel gemeenschappelijke elementen, en de volgorde ligt vast.
Belangrijk is te beseffen dat niemand bewust kan kiezen om in de vecht- of vluchtreactie te gaan, of te bevriezen. Veel slachtoffers van bijv. geweld of misbruik hebben schuldgevoelens over het feit dat ze zich niet (heviger) hebben verzet. De respons op werkelijk levensbedreigende gebeurtenissen is echter géén vrijwillige keus.
Ons lichaam maakt zelf die keus op basis van een onderliggend neuraal proces dat we neuroceptie noemen (de tweede pijler van de PVT).
In de polyvagaaltheorie bestaat NIET zoiets als een slechte respons, er zijn alleen adaptieve (overlevings-)responsen.
Hoe ziet die volgorde er uit?
De uiting van verdediging verschilt van mens tot mens. De volgorde van doorlopen van de drie mechanismen ligt vast en gaat van sociaal naar mobilisatie naar immobilisatie, zoals bij resp. 1, 2 en 3 hierboven is beschreven.
Eerdere ervaringen kunnen ervoor zorgen dat bij iemand het sociale deel minder ontwikkeld is en snel ‘uitgeput’ is, waardoor iemand al snel in de vecht-/vluchtrespons kan komen. Een situatie die zeer ernstig is, kan ook maken dat het sociale verbindingsgedeelte wordt overgeslagen. Het heeft immers geen zin om hulp te zoeken en te proberen een dreiging te sussen (de taak van het sociale mechanisme) als je huis in brand staat.
Normaal gesproken zou hier een betaalmuur komen, maar omdat ik dit een belangrijk artikel vind voor iedereen die belangstelling heeft voor de polyvagaaltheorie, heb ik de betaalmuur in dit artikel verwijderd.
Evolutionair bepaald
Als we kijken naar de volgorde waarin de drie responsen optreden, dan zien we dat deze omgekeerd is in relatie tot hun evolutionaire ontwikkeling. Bij stress en dreiging wordt eerst het nieuwste systeem ingezet, en naarmate de dreiging ernstiger wordt, wordt de respons ouder.
In volgorde van evolutionair ontstaan: Het oudste systeem is dat van immobilisatie (= onbeweeglijk maken), dat dateert uit de tijd van de reptielen. Later, in de tijd dat er vissen ontstonden, kwam er een mobilisatiesysteem met een vecht- en vluchtrespons. Nog weer veel later ontstond het sociale systeem. Dit is het meest ontwikkeld bij zoogdieren. Bij dreiging doorlopen we deze stadia dus in omgekeerde volgorde: eerst sociaal contact maken, dan de vecht- of vluchtrespons en tenslotte de bevriezing.
Welbeschouwd kun je dus zeggen dat we onze hogere (= nieuwere) hersenstructuren gebruiken om onze oudere verdedigingssystemen te remmen wanneer er geen gevaar is. Een evolutionair bepaalde hiërarchie. We noemen dit heel deftig een fylogenetische ordening.
Centraal bij dit alles staat de evolutie van een aantal hersenzenuwen, waarbij de nervus vagus de belangrijkste rol speelt. Over deze zelfde nervus vagus lees je tegenwoordig veel op de zogenaamd sociale platforms.
Waarom is de polyvagaaltheorie belangrijk?
De polyvagaaltheorie geeft ons inzicht in onze responsen op stressvolle gebeurtenissen en de herkomst van deze responsen. Kennis van ons brein, de hersenzenuwen en met name de nervus vagus, alsmede kennis van hoe dieren in de natuur reageren op levensbedreiging, geven ons aanknopingspunten voor- en inzicht in:
waarom het belangrijk is dat kinderen in een veilige omgeving kunnen opgroeien en hun zenuwstelsel zich op een goede manier kan ontwikkelen;
de redenen dat mensen op ernstige gebeurtenissen reageren zoals zij reageren;
waarom mensen na zo’n gebeurtenis klachten kunnen ontwikkelen;
wat een verstandige manier is en wat niet, om om te gaan met mensen na een schokkende gebeurtenis;
op welk niveau therapeutische maatregelen zouden moeten ingrijpen;
welke behandelmethoden wel of niet effectief zijn bij bepaalde klachten;
wat de rol van een goede therapeut – dus met een goed gereguleerd autonoom zenuwstelsel – kan zijn;
mogelijkheden voor nieuwe behandelmethoden;
een goede verklaring waarom reeds bestaande behandelmethoden of trainingen werken, waaronder mindfulness en lichaamsgerichte therapie;
goede handreikingen voor hoe we het gevoel van veiligheid in de maatschappij meer kunnen bevorderen.
Voor elk van deze punten zullen de komende tijd artikelen verschijnen op deze website, stay tuned!
"De Polyvagaaltheorie is voor iedereen die geïnteresseerd is in de evolutie, de menselijke ontwikkeling en het functioneren van het sociale brein.
Ik moedig je aan om met dr. Porges op ontdekkingsreis te gaan, omdat hij zijn uitgebreide kennis van de hersenen, ons lichaam en onze intermenselijke emotionele verbinding deelt op een manier die je begrip van en waardering voor zowel ons sociale als innerlijke zelf zullen verdiepen."
Louis Cozolino, hoogleraar psychologie
Gevolgen van de polyvagaaltheorie
Toen Porges in 1994 de polyvagaaltheorie publiceerde, vermoedde hij nog niet dat pioniers als Peter Levine (grondlegger van de lichaamsgerichte traumatherapie Somatic Experiencing®) en Bessel van der Kolk (hoogleraar psychiatrie, gespecialiseerd in post-traumatische stressstoornissen) hier heel veel belangstelling voor hadden.
Porges had de immobilisatie als verdedigingsstrategie bij dieren nog niet geduid als een mogelijk traumatische reactie bij mensen. Maar zijn theorie verklaarde eindelijk wat Levine, van der Kolk, Ogden en een aantal andere lichaamsgericht werkende pioniers al zo lang wisten: de weg naar trauma-heling gaat via het lichaam.
Zó kan het gevoel van veiligheid getraind worden en terugkomen.
We zijn en blijven mensen én zoogdieren, en voor onze overleving hebben we relaties en interactie met anderen nodig. Dit zijn voor veel mensen moeilijke gebieden in het leven, en hier liggen duidelijke links met thema’s als gehechtheid, intimiteit, liefde en vriendschap.
En er is meer …
Twee andere belangrijke nieuwe inzichten die de PVT toevoegt is dat …
het kalmerende zoogdierensysteem ook neuraal verbonden is met de spieren van het gezicht en het hoofd, en …
dat dit een belangrijk deel is voor het autonome zenuwstelsel om te kunnen reguleren met behulp van een ander AZS. Oftewel: hoe een rustig en stabiel iemand een hulpbron kan zijn voor iemand die ‘over z’n toeren is’. Coregulatie (= samen reguleren) is een belangrijke zoogdierenvaardigheid.
Zó kunnen we veiligheid en vertrouwen ook echt gaan voelen en relaties en verbinding aangaan.
Voor de duidelijkheid
Het is niet te zeggen dat gebeurtenis X klacht Y veroorzaakt. Zo rechtlijnig is het niet. Er zijn echter veel verbanden te leggen tussen een aantal lichamelijke klachten en een ontregeling van het autonome zenuwstelsel. Een steeds bekender voorbeeld hiervan zijn de zogenaamde Adverse Childhood Experiences (ACE), oftewel schokkende ervaringen in de kindertijd. Hier worden duidelijk verbanden aangetoond tussen schokkende gebeurtenissen in de kindertijd en gezondheidsproblemen in het latere leven.
Hoe zit dat dan met klachten die je kunt krijgen na schokkende gebeurtenissen?
Ik wil benadrukken dat de respons van ons autonome zenuwstelsel op schokkende gebeurtenissen een overlevingsrespons is, waarvan het maar goed is dat deze onbewust genomen werd. Iedere veroordeling daarvan getuigt eigenlijk van een onjuist inzicht in wat er op zenuwstelsel-niveau gebeurde.
Wij mensen zijn het verleerd om op een gezonde manier met schokkende gebeurtenissen om te gaan, zodat deze geen ernstig blijvend nadelig effect op ons hebben en op langere termijn klachten veroorzaken. Daarnaast is het zo dat wij tegenwoordig zoveel prikkels en schokkends meemaken dat het ook haast ondoenlijk is dat allemaal op een natuurlijke manier te verwerken.
Je zou kunnen zeggen dat onze verdedigingssystemen ontregeld kunnen raken en vast kunnen gaan zitten / niet terugkomen in balans. Gerelateerd aan de drie evolutionaire- en polyvagale niveau’s betekent dit, kort samengevat, dat:
een zenuwstelsel ‘vast kan raken’ in mobilisatie, in vechten of vluchten dus (het sympatische niveau van het autonome zenuwstelsel). Een ‘heetgebakerd’ persoon heeft bijv. de vechtmodus heel snel aangezet.
of een zenuwstelsel kan vast raken in bevriezen (de dorsaal vagale banen van het autonome zenuwstelsel). Iemand die snel ‘blokkeert’ bij een stressvolle situatie zou een ‘systeem’ kunnen hebben dat vaak gereageerd heeft door te bevriezen en dat dat dus goed ‘geleerd’ heeft.
een zenuwstelsel kan niet vast raken in het evolutionair nieuwste systeem: het veiligheids- of sociale systeem. Ieder mens schakelt over op een oudere overlevingsrespons als de situatie maar dreigend genoeg is. Maar oefening, een veilige opvoeding, mentale vaardigheden om met stress en ongemakken om te gaan – veerkracht dus – en een goed ondersteunend netwerk (denk aan co-regulatie!) kunnen er wel voor zorgen dat het sociale systeem lang blijft functioneren én sneller herstelt na een schokkende gebeurtenis.
Ben je therapeut of zorgverlener en geïnteresseerd in deze materie?
Ik heb een tweedaagse training ontwikkeld:
”De Polyvagaaltheorie en Traumaresponsen”.
Verdiepende theorie met een vertaalslag naar de praktijk.
Filmpje?
In dit mooie filmpje met Nederlandse ondertiteling wordt de hele polyvagaaltheorie begrijpelijk uitgelegd.
Heb je na het lezen van dit artikel vragen, stel die dan in de comments hieronder en niet via je e-mail. Zodoende kunnen meer mensen iets van je vraag leren.
Dit artikel is ook te vinden via www.polyvagaaltheorie.nl.
Dit artikel maakt deel uit van het Relaxicon op RelaxMore.net.