Over verwondering
Belangrijke eigenschap, bij velen in slaap gesukkeld
Inleiding
In dit artikel maak ik een uitstapje naar een gebied dat ogenschijnlijk weinig met mediteren en aandachtig bewegen te maken heeft. We gaan naar de wetenschap! De kosmologie en de neurowetenschappen interesseren me al geruime tijd. Beide vervullen me met ontzag. Niet alleen vanwege de intelligentie van de wetenschappers, maar vooral omdat hetgeen ze ontdekken mijn verwondering over alles wat ontstaat en vergaat-, alles wat leeft en bestaat, alleen maar groter maakt.
Ik maak ook de verbinding naar de disciplines die ik beoefen en doceer bij Relax More, want daar maak ik gebruik van deze wetenschap én beoefenen we samen het toepassen ervan. Wetenschap is namelijk dichterbij dan je vermoedt.
Er zitten een aantal links naar websites en filmpjes in het artikel. Mocht je om gespreksonderwerpen verlegen zitten bij de maandelijkse verplichte visite aan je (schoon-)familie, dan helpt dit artikel hopelijk 😉.
Ontstaan en vergaan
De niet zo bekende geneticus en evolutiebioloog Theodosius Dobzhansky schreef: “Niets in de biologie is te begrijpen zonder het in het licht van de evolutie te beschouwen”. Dat klinkt voor sommigen misschien als een wat kille vaststelling, echter Dobzhansky was, behalve wetenschapper, ook een gelovig mens. Ja, dan zou je nog steeds een kille persoonlijkheid kunnen zijn, maar de grenzeloze nieuwsgierigheid en verwondering die uit zijn uitspraak blijkt, is voor mij niet verenigbaar met kilheid.
Voor mij raakt hij iets aan wat ik heel herkenbaar en belangrijk vind, namelijk dat we ons steeds kunnen verwonderen over hoe dit allemaal heeft kunnen ontstaan en nu nog steeds bestaat. Met dit allemaal bedoel ik: alles wat leeft, beweegt en groeit. Maar ook wat dat niet doet, is ooit ontstaan: stenen, water, lucht. Dat is en blijft toch ongelofelijk, als je daar even bij stil staat. De natuur, in en op onze Aarde, in het oneindige universum. En dat is de vraag die Dobzhansky eigenlijk stelt: “Hoe heeft dit nu toch allemaal zo kunnen ontstaan?”
Waarnemen, altijd beperkt
En dan te bedenken dat we lang niet alles waarnemen wat er is. Onze ogen kunnen bijvoorbeeld geen infrarood licht zien. De James Webb ruimtetelescoop kan dat wel, en als we dan die beelden wat bewerken, zodat het infrarood voor ons zichtbaar wordt, dan zien we nog meer prachtigs. Veel dieren zien, horen en ruiken overigens ook veel meer dan wij. Wetenschapsjournalist Ed Yong schreef daarover een prachtig boek, en spreekt daar heel mooi over in deze docu die je online kunt zien.
Serendipiteit
Verwondering is een essentiële eigenschap voor een wetenschapper. Zo zijn de mooiste ontdekkingen gedaan. Heel vaak zonder dat hetgeen men ontdekte, werd gezocht. Dát is waar verwondering en de openheid die daarvoor nodig is, essentieel zijn. Zonder dat is er doelgerichtheid en vooringenomenheid en met deze oogkleppen op is waarschijnlijk menig kind met het badwater weggegooid.
Stel je eens voor dat Wilhelm Röntgen, die op zoek was naar kathodestralen, niet nieuwsgierig was geweest naar een oplichtend stukje karton en zo de Röntgenstraling onontdekt was gebleven. Of dat Alexander Fleming het petrischaaltje waarin minder bacteriën groeiden dan in de anderen, weggooide en zo de ontdekking van penicilline nog jaren (decennia?) op zich had laten wachten. Viagra, champagne, vloeipapier, het theezakje, de psychedelische effecten van LSD en nog veel meer dingen zijn allemaal “per ongeluk” ontdekt, met een open mind. Zo'n toevalsontdekking wordt een serendipiteit genoemd.
Wanneer verwondering ‘fixatie’ wordt
Natuurlijk kan verwondering ook veranderen of zelfs verdwijnen. Wanneer er fixatie ontstaat en er geen nieuwe vragen meer komen, worden wegen dichtgetimmerd en kan wetenschappelijk fundamentalisme ontstaan. Dan zitten we vast, wat ook precies de betekenis van fixatie is. Ook al vinden we iets wat niet meer ontkracht kan worden, iets waarvoor onomstotelijk bewijs is geleverd, dan nog kan er verfijning plaatsvinden van inzichten. De evolutietheorie is hier een mooi voorbeeld van.
Tenslotte is het wat mij betreft zelfs zo, dat iets waar we alles van weten nog steeds onze verwondering niet uit hoeft te doven.
“De werkelijke ontdekkingsreis zit niet in het zoeken naar nieuwe landschappen, maar in het kijken met nieuwe ogen”, aldus de schrijver Marcel Proust.
Nieuwe ogen, die kijken alsof ze voor het eerst zien wat ze zien. Het betekent je kunnen verwonderen over de dingen. Planten, dieren, stenen, mensen. Taal, natuur, kunst, muziek; allemaal magie als je kijkt met nieuwe ogen.
Als we dat eens op ons in laten werken, hoeven we het niet erg te vinden dat de vliegtax hoger wordt. Sterker nog, misschien kunnen we stellen dat al dat gereis niet veel zin heeft zolang we met de “oude ogen” onderweg zijn. Eigenlijk dubbel zonde van al dat vliegen dus. Net zo onzinnig als dat je een klimaattop laat leiden door de topman van een groot oliebedrijf!
Hoe werkt het bij ons?
Wij kunnen een voorbeeld nemen aan de wetenschappelijke houding. Van de resultaten ervan profiteren we ieder uur. Een open houding, nieuwsgierig en bereid te experimenteren. Fouten durven maken, ervan leren, en weer door. Nooit denken dat je alles weet; ieder antwoord roept weer nieuwe vragen op.
Hoe zit dat bij onszelf? Zijn wij zelf wel nieuwsgierig genoeg? Daar kun je vraagtekens bij hebben. Net zoals het beoefenen van wetenschap valkuilen kent en niet-onderzochte aannames op de loer liggen, is dat ook bij ons in het dagelijks leven het geval. En dat is ook niet gek, want als je steeds bij álles maar nieuwsgierig moet zijn en alles werkelijk zou moeten doen alsof het de eerste keer was, dan zou je aan het eind van de dag heel erg moe zijn. Oogkleppen zijn dus best wel nuttig. En dat is tegelijk de valkuil...
Ook bij ons ligt een vorm van fundamentalisme op de loer. Als we niet geoefend zijn om op te merken hoe reactief we soms zijn op gebeurtenissen – van gedachten in je hoofd tot rode stoplichten – dan kunnen we geleefd worden door impulsen en externe prikkels. Aannames, overtuigingen, dogma's en meningen maken de dienst uit. Het is zaak dat we van tijd tot tijd het waarheidsgehalte daarvan onderzoeken en dat is dus te trainen!
Meditatie als wetenschap?
Meditatie is een vorm van wetenschapsbeoefening. Niet in de vorm van het bestuderen van een grote groep mensen, maar het bestuderen van één mens. Volgens wetenschappelijke normen is dat een erg kleine onderzoeksgroep (we zeggen dan “n=1”). Maar als heel veel mensen dat doen en gezamenlijk de bevindingen delen – wat de Boeddhisten zo’n 2500 jaar geleden gedaan hebben – dan ontstaat toch een solide theorie van de werking van de menselijke geest. Sterker nog: ik ben van mening dat de Boeddhistische psychologie uitermate degelijk in elkaar zit.
De Dalai Lama vindt dat ook. Hij heeft eens gezegd: “Op het moment dat de westerse wetenschap kan aantonen dat Boeddhistisch psychologische inzichten niet kloppen, dan moeten deze inzichten aangepast worden.”
Bij Relax More nieuwsgierigheid oefenen
De laatste jaren komt het beoefenen van mindfulness meer uit de “zweverige hoek” waar het voorheen nogal eens in geplaatst werd. Wat mij betreft helemaal terecht. In de mindfulnesstraining oefenen we bij uitstek onze nieuwsgierigheid en verwondering en verheffen we het stellen van vragen tot kunst. En zelfs als er ongemak is of als we vastlopen in aannames, kunnen we daar verwonderd over zijn en opnieuw de openheid vinden.
Het in beweging toepassen van mindfulness is wat we doen in de Tai Chi en Qigong lessen. Onderzoeken hoe je lijf werkt, waar verharding zit, waar ruimte is voor verzachting en hoe het lijf meer als een geheel kan bewegen. Voor ieder lijf anders, en we ontdekken ook gemene delers met hoe andere lijven werken.
Het meest verbazingwekkend
Terug naar de reguliere wetenschap. Een wetenschapper die ik erg bewonder, graag lees en hoor spreken is astrofysicus Neil deGrasse Tyson. Eén van de uitspraken waar hij bekend mee werd, deed hij in Time Magazine, waar hij geïnterviewd werd en de vraag kreeg: "Wat is het meest verbazingwekkende feit over het universum dat je met ons kunt delen?" Zijn antwoord kun je in onderstaand filmpje horen, begeleid met mooie beelden en muziek. Ik heb daaronder een vertaling geschreven voor degenen die dat helpend vinden, voordat het artikel verder gaat.
Neil deGrasse Tyson:
“Het meest verbazingwekkende feit is de wetenschap dat de atomen die het leven op Aarde vormen, de atomen die het menselijk lichaam vormen, traceerbaar zijn tot de smeltkroezen waarin lichte elementen tot zwaardere elementen werden gekookt, in hun kernen, onder extreme temperaturen en druk. Deze sterren, de zwaarsten onder hen, werden instabiel in hun laatste jaren. Ze stortten in en explodeerden vervolgens, hun verrijkte ingewanden uitstortend in het universum.
Ingewanden van koolstof, stikstof, zuurstof en alle fundamentele ingrediënten voor het leven. Deze ingrediënten werden deel van gaswolken die condenseerden en samensmolten en zo een nieuwe generatie zonnestelsels vormden. Sterren waar omheen planeten cirkelden; en deze planeten bevatten de ingrediënten voor leven.
Dus wanneer ik opkijk naar de nachtelijke hemel, dan weet ik dat wij deel zijn van het universum, wij zijn in dit universum, maar misschien belangrijker dan deze twee feiten is dat het universum in ons is. Wanneer ik hierbij stilsta en omhoog kijk – veel mensen voelen zich klein omdat zij klein zijn en het universum is zo groot – maar ik voel me groot, omdat mijn atomen van die sterren kwamen. Daar is een gevoel van verbondenheid.
En dat is wat je echt wilt in het leven, je wilt je verbonden voelen, je wilt voelen dat je ertoe doet en je wilt voelen dat je een deelnemer bent in het reilen en zeilen van de gebeurtenissen en activiteiten om je heen. En dat is precies wat we zijn, door te leven...”
Verwondering die tot verbinding leidt
Dat kan toch alleen iemand zeggen die zich echt kan verwonderen? En een prachtig voorbeeld van hoe een wetenschappelijke houding samengaat met een groot respect voor het leven en het belang van verbondenheid.
Dat is ook wat mij zo aantrekt in de lichaam-geest disciplines die ik bij Relax More beoefen en uitdraag: ze ondersteunen een dergelijke houding, ondersteunen de studenten bij het vrijer worden van patronen, automatismen en andere neigingen om ongewild fundamentalistisch te zijn en tegelijk zich meer betrokken voelen bij hun naasten en het grote geheel.
Het observeerbare heelal
Recent hebben wetenschappers een kaart gemaakt en openbaar gemaakt van wat we tot nu toe kunnen zien van het heelal. Voordat je gaat kijken op Map of the Universe, moet je jezelf misschien even stevig neerzetten. Wat we daar zien zijn ongeveer 200.000 melkwegstelsels, die ieder op zich weer miljarden sterren en planeten bevatten. Accuraat weergegeven voor wat betreft afstand en kleur. En dat is dan nog een taartpunt van 10 graden van het heelal dat we tot nu toe kunnen waarnemen.
Onderstaand filmpje van 2 minuten is de moeite waard.
De mooiste vraag
Recent kwam ik in contact met het werk van de Engelse psychiater, neurowetenschapper en filosoof Iain McGilchrist. Hij schreef enkele lijvige boekwerken over ons brein, de verschillen tussen de linker en de rechter hersenhelft en wat daarvan het effect is op ons contact met de wereld en de manier waarop we met elkaar omgaan. Klinkt misschien saai, maar dat is het beslist niet!
Waar ik dagenlang van genoten heb, is de vraag die McGilchrist in zijn eerste hoofdstuk stelde, en die luidt:
”Why is the brain, an organ that exists only to make connections, divided?” Dus “Waarom is het brein, een orgaan dat alleen maar bestaat om verbindingen te maken, verdeeld [in 2 helften]?”
Dat is toch een vraag van een zeldzame schoonheid? Zo'n vraag kan alleen gesteld worden door iemand met een echt open geest. Zonder spoiler (dat komt in een volgend artikel): McGilchrist heeft ook antwoorden.
Het gevoel van “awe”
De Engelse taal heeft een mooi woord voor wat we kunnen ervaren als we ons verwonderen: “awe”. Heel passend spreek je dat uit als ooooh. Het Nederlandse ontzag is de beste vertaling van dit woord. Ik mis daar een beetje de verwondering in die de klank ooooh – die we in Nederland natuurlijk wel eens gebruiken (hoop ik) – suggereert, maar goed, de vertaling kan ermee door.
Als ik de filmpjes bekijk, lees over het ontstaan van het leven en hoe er uiteindelijk zo iets complex is ontstaan als ons brein, en vooral zelf beweeg of mediteer en het wonder ervaar, dan schiet vaak het woord ontzag nog te kort.
Hieronder nog twee quotes, omdat ze zo mooi zijn... 😉
I love science, and it pains me to think that so many are terrified of the subject or feel that choosing science means you cannot also choose compassion, or the arts, or be awed by nature. Science is not meant to cure us of mystery, but to reinvent and reinvigorate it.
Robert Sapolsky, neurowetenschapper
Mijn dagelijkse portie “AWE”
Sinds een aantal jaren ontvang ik dagelijks een e-mail van de NASA, getiteld “APOD”. Het is mijn Astronomy Picture of the Day. Iedere dag een foto van een ster, sterrenstelsel, nevel of een ander astronomische fenomeen, de een nog mooier en spectaculairder dan de ander. Hieronder de foto die ik op 14 februari 2025 in de mail ontving:
Via een van de links op de APOD website kun je je ook abonneren op zo’n mooie dagelijkse e-mail.